สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ เอกจฺจํ สสฺสตนฺติ ปวตฺโต วาโท เอกจฺจสสฺสตวาโทฯ โส ปน พฺรหฺมกายิกขิฑฺฑาปโทสิกมโนปโทสิกตฺตภาวโต จวิตฺวา อิธาคตานํ ตกฺกิโน จ อุปฺปชฺชนวเสน จตุพฺพิโธติ อาห ‘‘จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสตวาทา’’ติฯ

จตฺตาโร อนฺตานนฺติกาติ เอตฺถ อมติ คจฺฉติ เอตฺถ โวสานนฺติ อนฺโต, มริยาทาฯ ตปฺปฏิเสเธน อนนฺโตฯ อนฺโต จ อนนฺโต จ อนฺตานนฺโต สามญฺญนิทฺเทเสน, เอกเสเสน วา ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 3.126; อุทา. 1) วิยฯ อนฺตานนฺตสหจริโต วาโท อนฺตานนฺโต ยถา ‘‘กุนฺตา จรนฺตี’’ติฯ อนฺตานนฺตสนฺนิสฺสโย วา ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺตี’’ติฯ โส เอเตสํ อตฺถีติ อนฺตานนฺติกาฯ ‘‘อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ, อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จ, อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จ, เนวนฺตวา นานนฺตวา’’ติ เอวํ ปวตฺตวาทา จตฺตาโรฯ อวฑฺฒิตกสิณสฺส ตํ กสิณํ อตฺตาติ จ โลโกติ จ คณฺหนฺตสฺส วเสน ปฐโม วุตฺโต, ทุติโย วฑฺฒิตกสิณสฺส วเสน วุตฺโต, ตติโย ติริยํ วฑฺเฒตฺวา อุทฺธมโธ อวฑฺฒิตกสิณสฺส, จตุตฺโถ ตกฺกิวเสน วุตฺโตฯ เอตฺถ จ ยุตฺตํ ตาว ปุริมานํ ติณฺณํ วาทานํ อนฺตญฺจ อนนฺตญฺจ อนฺตานนฺตญฺจ อารพฺภ ปวตฺตวาทตฺตา อนฺตานนฺติกตฺตํ, ปจฺฉิมสฺส ปน ตทุภยนิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา กถมนฺตานนฺติกตฺตนฺติ? ตทุภยปฺปฏิเสธนวเสน ปวตฺตวาทตฺตา เอวฯ อนฺตานนฺติกปฺปฏิเสธวาโทปิ หิ อนฺตานนฺตวิสโย เอว ตํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตาฯ

น มรตีติ อมราฯ กา สา? ‘‘เอวนฺติปิ เม โน’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.62) นเยน ปริยนฺตรหิตา ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา จฯ วิวิโธ เขโปติ วิกฺเขโป, อมราย ทิฏฺฐิยา, วาจาย วา วิกฺเขโปติ อมราวิกฺเขโป, โส เอตสฺส อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิโกฯ อถ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ, สา อุมฺมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คาหํ น คจฺฉติ, เอวเมวํ อยมฺปิ วาโท อิโต จิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราวิกฺเขโปติ วุจฺจติ, โส เอเตสํ อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกาฯ สฺวายํ วาโท มุสาวาทานุโยคฉนฺทราคภยโมหภาวเหตุกตาย จตุธา ปวตฺโตติ อาห ‘‘จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา’’ติฯ

อธิจฺจ ยถิจฺฉกํ ยํ กิญฺจิ การณํ กสฺสจิ พุทฺธิปุพฺพํ วา วินา สมุปฺปนฺโนติ อตฺตโลกสญฺญิตานํ ขนฺธานํ อธิจฺจ ปวตฺติอาการารมฺมณํ ทสฺสนํ ตทาการสนฺนิสฺสเยน ปวตฺติโต ตทาการสหจริตตาย จ ‘‘อธิจฺจสมุปฺปนฺน’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ‘‘มญฺจา โฆสนฺติ’’, ‘‘กุนฺตา จรนฺตี’’ติ จฯ ตํ เอเตสํ อตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกาฯ ลาภิวเสน ตกฺกิวเสน จ ‘‘ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา’’ติ วุตฺตํฯ

สญฺญีติ ปวตฺโต วาโท สญฺญิวาโท, โส เอเตสํ อตฺถีติ สญฺญิวาทาฯ รูปิจตุกฺกํ เอกนฺตสุขจตุกฺกนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬส สญฺญิวาทาฯ อิเมสุเยว ปุริมานํ ทฺวินฺนํ จตุกฺกานํ วเสน อฏฺฐ สญฺญิวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญินาสญฺญิวาทา เวทิตพฺพาฯ เกวลญฺหิ ตตฺถ ‘‘สญฺญี อตฺตา’’ติ คณฺหนฺตานํ ตา ทิฏฺฐิโย, อิธ อสญฺญีติ จ เนวสญฺญีนาสญฺญีติ จฯ

สตฺต อุจฺเฉทวาทาติ มนุสฺสตฺตภาเว กามาวจรเทวตฺตภาเว รูปาวจรตฺตภาเว จตุพฺพิธารูปตฺตภาเว จ ฐตฺวา สตฺตสฺส อุจฺเฉทปญฺญาปนวเสน สตฺต อุจฺเฉทวาทาฯ

ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาติ ปญฺจกามคุณอุปโภควเสน จตุพฺพิธรูปชฺฌานสุขปริโภควเสน จ ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพูติปญฺญาปนวาทาฯ ทิฏฺฐธมฺโมติ ปจฺจกฺขธมฺโม วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํฯ ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสมนฺติ อตฺโถฯ ตํ วทนฺตีติ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาฯ

ญายติ กมติ ปฏิวิชฺฌตีติ ญาโย, โส เอว นิพฺพานสมฺปาปกเหตุตาย ธมฺโมติ อาห ‘‘ญายสฺส ธมฺมสฺสา’’ติฯ อิโต พหิทฺธา สมโณปิ นตฺถีติอาทีสุ กสฺมา ปเนเต อญฺญตฺถ นตฺถีติ? อกฺเขตฺตตายฯ ยถา หิ น อารคฺเค สาสโป ติฏฺฐติ, น อุทกปิฏฺเฐ อคฺคิ ชลติ, น ปิฏฺฐิปาสาเณ พีชานิ วิรุหนฺติ, เอวเมวํ พาหิเรสุ ติตฺถายตเนสุ น อิเม สมณา อุปฺปชฺชนฺติ, อิมสฺมิํเยว สาสเน อุปฺปชฺชนฺติฯ กสฺมา? สุกฺเขตฺตตายฯ สา ปน เนสํ อกฺเขตฺตตา สุกฺเขตฺตตา จ อริยมคฺคสฺส อภาวโต ภาวโต จ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ภควา –

‘‘ยสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค น อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ น อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, ตติโยปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติ, จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ น อุปลพฺภติฯ ยสฺมิญฺจ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติ, สมโณปิ ตตฺถ อุปลพฺภติ, ทุติโยปิ ตตฺถ… ตติโยปิ ตตฺถ… จตุตฺโถปิ ตตฺถ สมโณ อุปลพฺภติฯ อิมสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภติฯ อิเธว, สุภทฺท, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ, อิธ ตติโย สมโณ, อิธ จตุตฺโถ สมโณ, สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ที. นิ. 2.214)ฯ

อริยมคฺคสฺส จ อภาโว ภาโว จ สุปริสุทฺธสฺส สีลสฺส สุปริสุทฺธาย สมถวิปสฺสนาภาวนาย อภาวโต ภาวโต จ เวทิตพฺโพฯ ตทุภยญฺจ ทุรกฺขาตสฺวากฺขาตภาวเหตุกํ ฯ โส จ อสมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตตฺตาฯ

ยสฺมา ติตฺถายตนํ อกฺเขตฺตํ, สาสนํ เขตฺตํ, ตสฺมา ยถา สุรตฺตหตฺถปาโท ภาสุรเกสรภาโร สีโห มิคราชา น สุสาเน วา สงฺการกูเฏ วา ปฏิวสติ, ติโยชนสหสฺสวิตฺถตํ ปน หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา มณิคุหายเมว วสติ, ยถา จ ฉทฺทนฺโต นาคราชา น โคจริยหตฺถิกุลาทีสุ นวสุ กุเลสุ อุปฺปชฺชติ, ยถา จ วลาหโก อสฺสราชา น คทฺรภกุเล วา โฆฏกกุเล วา อุปฺปชฺชติ, สินฺธุตีเร ปน สินฺธวกุเลเยว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ สพฺพกามททํ มโนหรํ มณิรตนํ น สงฺการกูเฏ วา ปํสุปพฺพตาทีสุ วา อุปฺปชฺชติ, วิปุลปพฺพตพฺภนฺตเรเยว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ ติมิรปิงฺคโล มจฺฉราชา น ขุทฺทกโปกฺขรณีสุ อุปฺปชฺชติ, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีเร มหาสมุทฺเทเยว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ ทิยฑฺฒโยชนสติโก สุปณฺณราชา น คามทฺวาเร เอรณฺฑวนาทีสุ ปฏิวสติ, มหาสมุทฺทํ ปน อชฺโฌคาเหตฺวา สิมฺพลิทหวเนเยว ปฏิวสติ, ยถา จ ธตรฏฺโฐ สุวณฺณหํโส น คามทฺวาเร อาวาฏกาทีสุ ปฏิวสติ, นวุติหํสสหสฺสปริวาโร ปน หุตฺวา จิตฺตกูเฏเยว ปฏิวสติ, ยถา จ จตุทฺทีปิสฺสโร จกฺกวตฺติราชา น นีจกุเล อุปฺปชฺชติ, อสมฺภินฺนชาติยขตฺติยกุเลเยว ปน อุปฺปชฺชติ, เอวเมวํ อิเมสุ สมเณสุ เอกสมโณปิ น อญฺญตฺถ ติตฺถายตเน อุปฺปชฺชติ, อริยมคฺคปริกฺขเต ปน พุทฺธสาสเนเยว อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139-140; อ. นิ. 4.241)ฯ เอกาทสเม นตฺถิ วตฺตพฺพํฯ

สมณสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(25) 5. อาปตฺติภยวคฺโค

1. สงฺฆเภทกสุตฺตวณฺณนา

[243] ปญฺจมสฺส ปฐเม วิวาทาธิกรณาทีสูติ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสุ จตูสุฯ ตตฺถ ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา อฏฺฐารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นามฯ สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺฐิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย อนุวาโท อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นามฯ มาติกาย อาคตา ปญฺจ, วิภงฺเค ทฺเวติ สตฺตปิ อาปตฺติกฺขนฺธา, อิทํ อาปตฺตาธิกรณํ นามฯ สงฺฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นามฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ

สงฺฆเภทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2-3. อาปตฺติภยสุตฺตาทิวณฺณนา

[244-5] ทุติเย ภสฺสติ นิรตฺถกภาเวน ขิปียตีติ ภสฺมํ, ฉาริกาฯ ตสฺส ปุฏํ ภณฺฑิกา ภสฺมปุฏํฯ เตนาห ‘‘ภสฺมปุฏนฺติ ฉาริกาภณฺฑิก’’นฺติฯ ตติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

อาปตฺติภยสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-7. เสยฺยาสุตฺตาทิวณฺณนา

[246-9] จตุตฺเถ เปตาติ เปจฺจภาวํ คตาฯ เต ปน ยสฺมา อิธ กตกาลกิริยา กาเลน กตชีวิตุจฺเฉทา โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาลกตา วุจฺจนฺตี’’ติ, มตาติ อตฺโถฯ อถ วา เปจฺจภวํ คตา, เปตูปปตฺติวเสน นิพฺพตฺติํ อุปคตาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อถ วา เปตวิสเย นิพฺพตฺตา เปตา นามา’’ติฯ เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ ทุกฺขุปฺปตฺติโตฯ

เตชุสฺสทตฺตาติ อิมินา สีหสฺส อภีรุกภาวํ ทสฺเสติฯ ภีรุกา เสสมิคา อตฺตโน อาสยํ ปวิสิตฺวา สนฺตาสปุพฺพกํ ยถา ตถา สยนฺติ, สีโห ปน อภีรุโก สภาวโต สโตการี ภิกฺขุ วิย สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาว สยติฯ เตนาห ‘‘ทฺเว ปุริมปาเท’’ติอาทิฯ ทกฺขิเณ ปุริมปาเท วามสฺส ปุริมปาทสฺส ฐปนวเสน ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวาฯ ปจฺฉิมปาเท วุตฺตนเยเนว อิธาปิ เอกสฺมิํ ฐาเน ฐปนํ เวทิตพฺพํ, ฐิโตกาสสลฺลกฺขณํ อภีรุกวเสเนวฯ สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวาติอาทินา วุตฺตสีหกิริยา อนุตฺรสฺตปฺปพุชฺฌนา วิย อภีรุภาวสิทฺธธมฺมตาวเสเนวาติ เวทิตพฺพาฯ สีหวิชมฺภนํ อติเวลํ เอกากาเร ฐปิตานํ สรีราวยวานํ คมนาทิกิริยาสุ โยคฺยภาวาปาทนตฺถํฯ ติกฺขตฺตุํ สีหนาทนทนํ อปฺเปสกฺขมิคราเชหิ ปริตฺตาสปริหรณตฺถํฯ

อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตถาคตเสยฺยาติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ตถาคตเสยฺยา นามาติ ทสฺเสติฯ เสติ อพฺยาวฏภาเวน ปวตฺตติ เอตฺถาติ เสยฺยา, จตุตฺถชฺฌานเมว เสยฺยา จตุตฺถชฺฌานเสยฺยาฯ กิํ ปน ตํ จตุตฺถชฺฌานนฺติ? อานาปานจตุตฺถชฺฌานํฯ ตตฺถ หิ ฐตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ภควา อนุกฺกเมน อคฺคมคฺคํ อธิคนฺตฺวา ตถาคโต ชาโตติฯ ตยิทํ ปทฏฺฐานํ นาม น เสยฺยา, ตถาปิ ยสฺมา ‘‘จตุตฺถชฺฌานสมนนฺตรา ภควา ปรินิพฺพายี’’ติ มหาปรินิพฺพาเน (ที. นิ. 2.219) อาคตํ, ตสฺมา โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ เอว ตถาคตเสยฺยาติ เกจิฯ เอวํ สติ ปรินิพฺพานกาลิกาว ตถาคตเสยฺยา อาปชฺชติ, น จ ภควา โลกิยจตุตฺถชฺฌานสมาปชฺชนพหุโล วิหาสิฯ